Česte epidemije kuge i kolere i raznih drugih morija harale su Evropom u prošlosti, satirući mnogo stanovništvo, koseći i staro i mlado. Ni sa našim krajevima nije bilo drugačije, naprotiv, bilo je perioda kad je stanovništvo bukvalno zatirano, a mnogi krajevi zapustjeli, što od pomora, što zbog bježanije od “crne smrti”.
O tome svjedoče i razni pisani tragovi, pa tako Benedikt Kuripešić, član njemačke carske delegacije koja je išla u Carigrad na poklonjenje sultanu Sulejmanu II, prolazeći kroz Bosnu 1530. godine, bilježi da je Bosna slabo naseljena zemlja. On za to navodi tri razloga, od kojih je prvi i osnovni česta pojava kuge, a slično njemu navode i drugi putopisci.
Od polovine 15. do početka 18. vijeka zabilježeno je 18 velikih epidemija, od kojih su neke trajale i po više godina. Poslije tog perioda hronike pominju da je po Bosni morila kuga 1731. godine, kada je mnogo svijeta pobjeglo iz varoši u manja mjesta i nezaražene krajeve. Nikola Lašvanin je zapisao da je po većim mjestima umiralo dnevno i po 300 duša. Potom je nastupio veliki pomor od 1761. do 1765. godine, kada je, po zapisima franjevca Mije Batinića, pomrlo nekoliko stotina hiljada ljudi. Zatim se ređaju pomori 1771, 1779, 1780, a posebno onaj 1782 -1784, kada pomenuti franjevački izvor navodi da je “pomrlo 20.000 katolika i oko 100.000 duša drugih vjera”. Za epidemiju 1788. godine nema podataka o žrtvama, kao ni za sljedeću koja je harala 1792 -1798, ali se zna da je zbog ove kuge iz Sarajeva pobjegla porodica Sime Milutinovića Sarajlije, i to im je bila već druga bježanija.
Naravno, najviše je stradavalo varoško stanovništvo, zbog guste naseljenosti i loših higijenskih uslova, ali su znala potpuno opustjeti i obližnja sela, gdje bi se kuga i druge zaraze prenijele kroz lokalnu trgovinu i druge kontakte. Zbog toga nije nimalo slučajno da je Sarajevo kao veći grad bilo, po predanju, najkužnije mjesto i po tom svom tužnom svojstvu bilo je nadaleko poznato. Kada bi neko negdje prečesto dolazio pa se tu dugo bavio, govorilo se da “ne izbiva ko kuga iz Sarajeva”. Ova izreka dosta dugo se održala u narodu, a sarajevsku kugu pominjale su i mnoge epske pjesme. Neki strani hroničari ovu činjenicu pripisuju vrlo lošim higijenskim navikama sarajevskog stanovništva.
I u 19. vijeku “crna smrt” je nastavila svoju strašnu žetvu, pamte se velike epidemije 1813 – 1816, 1832, 1834, 1836 – 1837, 1843, 1849, 1856. i 1865 -1875. godine.
Karantini u Srbiji
U susjednoj Miloševoj Srbiji u to vrijeme situacija je bila dosta povoljnija jer je knez vrlo rano počeo primjenjivati ugarske i austrijske metode za suzbijanje zaraze. Kada je hiljadu osamsto tridesetih u tri navrata iz Turske i Ugarske unesena zaraza kuge i kolere u Srbiju, ona je već tada imala sedam karantina (kontumaca) prema Turskoj, izgrađenih po strogom austrijskom uzoru. Čim bi se kuga pojavila u susjednoj Turskoj, kao ona 1836, knez bi izveo vojsku na granicu i propisao karantin na šest sedmica, a svog pouzdanog saradnika Avrama Petronijevića postavljao je da nadzire granicu. Ova kuga je bukvalno pokosila stanovništvo Turske, ali se Srbija od nje uspješno odbranila, što je Kneževini značajno podiglo ugled u tadašnjoj Evropi. Bilo je i slučajeva kad bi sarajevski i drugi trgovci na svojim karavanskim putevima nabasali na kugu i tako stradavali. Zabilježeno je da se jedna grupa njih sa 72 natovarena konja ćurčijske robe našla pred samim Stambolom dok je harala ova pomenuta kuga. Među njima bijaše i sarajevski trgovac Trifko Georgija Marinović, brat tadašnjeg ministra u Beogradu Jove Marinovića Sarajlije. On na tom putu od zaraze preminu u Silivri, kao i još nekoliko momaka i trgovaca. Preživjeli su svjedočili kako su “hamali u Stambolu po cio dan pronosili mrtvace zamotane u asure i bacali ih u more bez popa i hodže”.
Pomenuti Avram Petronijević je 1838. bio deputat Srbije u Carigradu, kada ga je lično sultan angažovao da i u samoj Turskoj organizuje sanitetsku službu za suzbijanje zaraza. Petronijević tad piše knjazu kako se Turci masovno protive ovom poslu i, osim sultana i ministra spoljnih poslova, niko ne vjeruje u cjelishodnost ovakvih mjera. Muhamedanci su vjerovali da je to Alahova volja i da od toga nema odbrane. Mula-Mustafa Bašeskija, povodom kuge iz 1763. kada su neki bježali iz Sarajeva, u svom “Ljetopisu” navodi jednu pjesmu, čiji stihovi u prevodu glase:
“…. samo neznalice počeše bježati od kuge iz našeg grada
dok pravi vjernici ostadoše strpljivo i mirno na svojim mjestima.
Uostalom, i ponos svijeta Muhamed je rekao:
Onaj ko umre od kuge, umro je smrću šehida.” (mučenika za vjeru)
Kolera
Dobro se pamti i pojava kolere u Sarajevu 1866. koja je harala i po mnogim drugim mjestima Bosne. Bolest se najprije pojavila među sarajevskim Jevrejima, koji su je navodno donijeli iz Beograda. Ubrzo potom epidemija je zahvatila vojnike u kasarnama i imala strašan učinak. Umiralo je 70% oboljelih. Već ranije je pomenuto da su stanovnici varoši za pojave većih epidemija bježali u seoska nezaražena mjesta i to su dugo činili pretežno hrišćani, dok su tek poslije bogatiji muslimani na periferiji počeli graditi svoje ljetnikovce (konake) u koje bi išli radi teferiča, ali i bježali dok se kakva zaraza ne stiša.
Kao što je već pomenuto, zbog pohara raznih epidemija mnogi krajevi Bosne često bi opustjeli i stanovništvo spalo takoreći na minimum. Tada bi turske vlasti u opustošene krajeve, gdje je staro stanovništvo pomrlo ili izbjeglo zbog zaraze, dovodile silom ili uz obećanje znatnih povlastica raju, pretežno iz planinskih krajeva srednje i istočne Bosne, a posebno iz Hercegovine. Tako su ove epidemije imale i znatnog uticaja na migracije i miješanje stanovništva, pa danas imamo krajeve Bosne za koje se zna da su masovno naseljeni doseljenicima iz Pive, Drobnjaka, Banjana i drugih mjesta.
Jovo i Savka
Tokom epidemija dešavali su se razni slučajevi koji su poslije dugo s koljena na koljeno prepričavani među građanima Sarajeva. Jedna od takvih priča je i ona da je u varoši (srpski dio Baščaršije) 1856. živio mlad, lijep i čestit trgovac Jovo Sudarić koji je ašikovao sa Savkom, milom kćerkom kafedžije Miće Mađara (Mađarevića). Jovo, mlad, vatren momak, gorio je od želje da poljubi Savku pri ašikovanju, ali većina tadašnjih djevojaka, pa ni mlada Mađarevićeva, to nisu nipošto dopuštale. Jednom, usred mladalačkog derta, Jovo u šali reče svojoj dragani da bi volio umrijeti isti dan kad i Savkina majka Alka, pa kad ih donesu na groblje, valjda bi se onda Savka smilovala da pored majke i njega cjeliva. Uskoro zavlada već pomenuta kolera i čudni prst sudbine odredi da istog dana, na istom groblju, kao žrtve epidemije sahraniše i Jovu i nesuđenu mu punicu Alku. Ne zna se da li ih je ucvijeljena Savka tada cjelivala, ali se zna da se poslije nekoliko godina srećno udala u Brčko.
